حسین صامعی

کسب و کارهای خانوادگی سهم مهمی در اقتصاد کشورها دارند و از این جهت تداوم این بنگاه‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. بر طبق گزارش انتشارات آكادمی بین المللی تحقیقات شركت‌های خانوادگی، سهم کسب و کارهای خانوادگی از كل کسب و کارهای موجود در اروپا بین ۶۰ تا ۹۳ درصد، در ایالات متحده حدود ۹۵ درصد و در آمریكای مركزی و جنوبی حدود ۶۵ درصد است. در کشورمان ایران آمار دقیقی از کسب و کارهای خانوادگی وجود ندارد، اما برخی از مهمترین کسب و کارهای فعلی ایران، مانند بوتان، گلرنگ، گلستان، دژپاد، عقاب‌افشان و ماموت خانوادگی هستند. از این رو، مطالعه درباره این کسب و کارها به منظور کمک به حیات و رشد آنها کاملاً ضروری است.

برای درک بهتر کسب و کارهای خانوادگی بهتر است اول از اینجا شروع کنیم که به چه بنگاه‌هایی خانوادگی گفته می‌شود. چهار شرط اصلی برای خانوادگی بودن یک کسب و کار مطرح است: ۱) مالکیت: تملک کسب و کار حداقل به میزان سهام غالب در اختیار خانواده باشد، ۲) مدیریت: مدیریت ارشد کسب و کار بر عهده یکی از اعضای خانواده باشد، ۳) مشارکت نسل‌های خانواده: نسل‌های مختلف خانواده در کسب و کار مشغول به فعالیت باشند، و ۴) انتقال یافته به نسل‌های جانشین: کسب و کار حداقل یک بار به نسل بعدی منتقل شده باشد. وجود شرط اول برای خانوادگی دانستن کسب و کار الزامی است اما وجود سایر معیارها، نقش تقویت کننده دارند.

بنابراین هنگامی که از یک کسب و کار خانوادگی نام برده می‌شود، منظور کسب و کاری است که تحت تملک حداقل یک خانواده است و احتمالا تعدادی از مدیران آن عضو خانواده هستند. یکی از سؤالات محوری چنین کسب و کارهایی، علاوه بر مسائل کلیدی عمومی کسب و کارها، “چگونگی تداوم کسب و کار” است. بدین معنا که چه اقداماتی باید انجام شود که کسب و کار به صورت خانوادگی ادامه حیات داده و به نسل‌های بعدی خانواده انتقال یابد. این موضوع به خصوص زمانی اهمیت خود را نشان می‌دهد که بدانیم فقط حدود ۳۰ درصد بنگاه‌های خانوادگی موفق به انتقال به نسل دوم می‌شوند. از بین آنهایی که به نسل دوم رفته‌اند تنها ۱۲ درصد به نسل سوم و از بین اینها فقط ۴ درصد به نسل چهارم منتقل می‌شوند. سایر شرکت‌ها یا از بین می‌روند و یا از حالت خانوادگی خارج می‌شوند.

با توجه به موضوعات مطرح شده، صاحبنظران از زوایای مختلف موضوع تداوم در کسب و کار خانوادگی را بررسی کرده‌اند. برخی مطالعات از زاویه جانشینی و جانشین‌پروری به موضوع “تداوم” پرداخته‌اند، برخی دیگر مباحث حاکمیت شرکتی و مالکیت بنگاه را مطرح کرده‌اند، برخی دیگر موضوع رهبری، فرهنگ و ارزش‌ها را مدنظر قرار داده‌اند و به همین ترتیب صاحبنظران مختلف، از زوایای گوناگون موضوع “تداوم” را مورد مطالعه قرار داده‌اند. به امید خدا، در چند یادداشت بعدی درباره برخی ابعاد کلیدی این موضوع خواهم نوشت.